Osobowość każdego człowieka jest różna. Staramy się być indywidualistami, zapominając, że jesteśmy istotami społecznymi i podświadomie uzależniamy nasze życie od innych. Psychologia społeczna, definiując termin „osobowość”, wyraźnie zaznacza wpływ środowiska na jej kształtowanie. Według Huberta Rohrachera „osobowość wyraża aktualny sposób bycia jednostki, czyli wynik predyspozycji, które dotychczas ukazały się pod wpływem środowiska”1 . Zgodnie z tą definicją, osobowość człowieka jest zbiorem postaw bardziej lub mniej świadomie przejętych ze środowiska.
Osobowość każdego człowieka można kształtować, wpływać na nią od wczesnego dzieciństwa. Jednak bardzo ważne jest, aby stymulować ją pozytywnymi wzorami postaw. Nie chodzi tylko o krótkotrwałe bodźce, wspomagające rozwój – w życiu każdego człowieka bardzo ważne jest istnienie kogoś, kogo można nazwać „wzorem osobowym”. Według Encyklopedii PWN „wzór osobowy to wyobrażenie zespołu cech, do których posiadania aspiruje członek zbiorowości, chcąc być w zgodzie z postulowanym lub faktycznie panującym systemem wartości”2. W literaturze pedagogiczno-psychologicznej wzór osobowy jest łączony z pojęciem naśladownictwa. Według Wincentego Okonia wzór osobowy to „opis lub wyobrażenie jakiejś osoby, której zachowanie uważa się za godne naśladowania. Stanowić go może konkretna postać historyczna lub współcześnie żyjący, wybitny pod jakimś względem człowiek, może nim być również bohater powieści, filmu lub widowiska telewizyjnego”3 . Aleksander Kamiński pisze: „wzór osobowy to taka konstrukcja teoretyczna, która ujmuje najbardziej istotne cechy rzeczywistych zachowań danej kategorii osób”4 .
Nawiązując do przytoczonych definicji, warto zastanowić się, czy wzór osobowy jest tylko wyobrażeniem, bytem teoretycznym? Uważam, że bardzo dobrze byłoby, gdyby był on kimś realnym bądź prezentował cechy darzone przez społeczeństwo aprobatą. Nawet jeśli naśladowaną będzie postać fikcyjna, musi prezentować cechy znane dzieciom z ich życia. To, co jest bliskie wiedzy dziecka o świecie, jest łatwiej i szybciej przez nie przyswajane. To, czego dziecko może doświadczać i odczuwać zmysłami, wywołuje w nim intensywniejsze wrażenia. Nawet jeśli autorytetem stanie się postać fikcyjna, jej zachowania powinny stwarzać wrażenie realistycznych. Tak, aby przekazywany system wartości nie był już czymś fikcyjnym.
Potrzeba wzorców osobowych jest tylko pozornie czymś oczywistym. We współczesnym świecie jest coraz mniej czasu na dbanie o prawidłowy rozwój psychiczny dziecka. Za mało jest czasu, a zbyt dużo stresu, aby osoba dorosła mogła zadbać o swoją osobowość, a co dopiero o osobowość małego dziecka.
W okresie rozwojowym od 7 roku życia dziecko dąży do poznania świata i zdobywania informacji. Wiedzę zdobywa głównie poprzez obserwacje. Inspiruje je to, co jest nowe, ciekawe, intrygujące, wywołujące emocje. Koncentrując się na faktach szczegółowych, dzieci tworzą swoją wizję świata. Mają tendencję do dosłownego rozumienia treści metaforycznych. Przyswajają sobie sposoby zachowania na wzór tego, co widzą w otoczeniu i w mediach. Jest to czas podatności na wpływ kultury, w której dziecko się rozwija, a która wyznacza sposób rozumienia podstawowych pojęć określających naturę człowieka, jego egzystencji, życia społecznego itp5 . W związku z tym bardzo ważne jest dla dziecka wchodzenie w relacje z kimś, kogo postępowanie będzie przez dzieci podziwiane i stanie się dla nich godne naśladowania. To, czego doświadczą w wieku dziecięcym, będzie miało silny wpływ na rozwój dojrzałości emocjonalnej.
Dojrzałość jest konotacją terminu „wzór osobowy”. Dziecko powinno stopniowo uczyć się jej, aby w późniejszym wieku umieć sprostać wyzwaniom rzeczywistości. Dorośli nie mogą zakładać, że bez pozytywnych wzorów będzie ono prawidłowo funkcjonować w życiu dorosłym, kierować się wartościami takimi jak: dobro, pracowitość, szczerość, odpowiedzialność, szacunek do innych. Dziecko należy wspierać i wychowywać w taki sposób, aby samo w życiu dorosłym stało się wzorem do naśladowania. To wartości stymulują zachowanie dziecka.
Każda epoka propagowała wzorce postępowań, które zmieniały się i stopniowo przestawały być doceniane w epokach kolejnych. Z perspektywy współczesnego człowieka postawa średniowiecznego ascety wydaje się być mało racjonalna. Umartwianie ciała i duszy, spędzanie życia na modlitwie nie jest już celem współczesnych. Zmieniają się realia, środowiska życia, a w związku z tym zmieniają się priorytety. Te zmiany możemy obserwować na przykładzie średniowiecznego rycerza, który stopniowo przeobrażał się w szlachcica, gentelmana, a teraz jego cechy przejęli tacy bohaterowie, jak: Spider-Man, Batman czy Superman. Renesansowy humanista nie imponuje już młodzieży, która zna o wiele więcej języków obcych i ma większą wiedzę o świecie. Ze względu na intensywność życia w mieście niedoceniani są także renesansowi dworzanie czy ziemianie, opiewani w utworach Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego.
Odchodzimy od postaw kultywowanych w przeszłości, lecz czy te prezentowane współcześnie są tak samo mocno szanowane jak w minionych stuleciach? Należy zadać pytanie o to, jakie postawy doceniają współcześni i czy dążą do ich realizacji z takim samym zaangażowaniem?
Obserwujemy na co dzień wiele postaw, które mogą potencjalnie wpłynąć na kształtowanie osobowości. Rozwijają się poprzez media, wykonywane zawody, zmieniające się sytuacje rodzinne, wartości, priorytety. Dzieci są grupą najbardziej podatną na oddziaływanie społeczeństwa, dlatego skupię się na postawach, które przez nie mogą zostać nazwane współczesnymi wzorami osobowymi.
Każda mała dziewczynka marzy o karierze modelki, aktorki, piosenkarki. Godzinami stoją przed lustrem, ćwicząc gestykulację, mimikę twarzy, ucząc się na pamięć kwestii lub przebierając się w sukienki mamy i malując jej kosmetykami. Czują się przy tym jak gwiazdy Hollywood, które znają z telewizji. Uczą się przybierać maski, grać role, przez co w życiu codziennym udają kogoś kim nie są. Manipulują faktami, naginają prawdę o swoim pochodzeniu, sytuacji materialnej. Często oddziaływanie wyżej wymienionych wzorców może przynieść negatywne skutki. Dzieci, chcąc upodobnić się do artystki/artysty, zaczynają mieć problemy z odżywianiem, chorują na anoreksję, uzależniają się od używek, komputera, Internetu.
Rodzina, jako środowisko znane dziecku od urodzenia, bardzo silnie wpływa na kształtowanie jego osobowości. Dzieci obserwują zachowania rodziców, wykonywane przez nich zawody. Uczą się, jak wygląda świat dorosłych. Kształtują się ich emocje, zarówno te pozytywne, jak i negatywne. Wyczuwają, przy kim mogą czuć się bezpiecznie, kto otacza ich troską i uwagą. Poprzez zabawę odgrywają rolę ojca i matki. Naśladują wykonywane przez nich czynności: podobnie jak matka chcą gotować, sprzątać, dbać o otoczenie; na wzór ojca chcą być kimś odpowiedzialnym, udają, że wychodzą do pracy, wypełniają dokumenty. Jednak we współczesnym świecie obraz rodziny jako środowiska idealnego może być zachwiany. Pośpiech, stres i chęć awansu zawodowego powoduje, że wielokrotnie dziecko jest przez rodziców zaniedbywane. Poczucie samotności powoduje niechęć w traktowaniu ojca i matki jako wzoru osobowego. Coraz częściej zdarza się, że rodzice żyją osobno, rozwodzą się i walczą o względy potomstwa. Taka sytuacja wpływa negatywnie na rozwój dziecka, które w efekcie może nie wiedzieć, jak powinien funkcjonować odpowiedni schemat rodziny. Wzrasta w nim poczucie rywalizacji i chęć zwrócenia na siebie uwagi poprzez negatywne zachowania. W wieku dorosłym nie jest w stanie stworzyć rodziny, bo jej wzór został zaburzony w wieku dziecięcym.
Dzieciom bardzo często imponują zawody wykonywane przez ich rodziców lub osoby z bliskiego otoczenia. W młodzieńczym wieku podziwia się policjantów, strażaków, dziennikarzy, polityków, naukowców, lekarzy, nauczycieli, biznesmenów. Są to zawody w mniemaniu dzieci dochodowe, prestiżowe, pozwalające na awans i uznanie. Zabawy dziecięce zdradzają owe fascynacje wyżej wymienionymi grupami społecznymi, a w życiu dorosłym wielokrotnie wybierają zawód, który wykonywali rodzice. Jednak wszystkie te profesje są czasochłonne, wymagają wiele zaangażowania i poświęcenia.
Szkoła oferuje dziecku uwagę, której mogli nie okazywać mu rodzice. Dlatego na etapie wczesnoszkolnym to nauczyciel staje się wzorcem osobowym. W szkole dzieci spędzają bardzo dużą część dnia i nauczyciel jest osobą, z którą dziecko przebywa najczęściej. Może z nim rozmawiać, zwierzać się, a ten imponuje wiedzą i przekazywanymi radami. Niestety, ta fascynacja wraz z wiekiem przemija.
Oprócz realnych osób z otoczenia dziecka, bardzo silnie wpływają na nie postacie fikcyjne, znane z bajek, filmów, książek i komiksów. Te postacie imponują siłą, tężyzną fizyczną, nadprzyrodzonymi zdolnościami, potrafią latać, czarować, zmieniać rzeczywistość. Dziecko, pogrążając się w marzeniach, wyobraża sobie, że mogłoby stać się kimś takim. Wie, że gdyby posiadało czarodziejskie moce, mogłoby wpływać na rzeczy i wydarzenia, które nie wydają mu się przyjemne. Świat fikcyjny jest ciekawszy, bardziej imponuje i zachwyca. Jednak dziecko nie jest w stanie przewidywać skutków i naśladując super bohatera, chce nauczyć się latać, skacząc z wysokości lub myśli, że ma więcej niż jedno życie.
Uważam, że najmłodszym potrzebne są wzory osobowe, które będą ich uczyły życia w realnym świecie, a nie podejmowania próby stworzenia świata fikcji i magii.
Karolina Pol, Współczesne wzorce osobowe i ich oddziaływanie na dzieci [w:] "Edukacja Pomorska", nr 59
